Niezwykłe dzieje Puszczy Białowieskiej

Białowieski Park Narodowy powstał ponad 80 lat temu by chronić unikalny skarb – Ostatni TAKI las w Europie i prawdopodobnie na świecie. Miejsce gdzie pokrywa leśna pojawiła się po ustąpieniu zlodowacenia 12000 lat temu i trwa nieprzerwanie do dziś. Co czyni go  jedynym w naszej strefie klimatycznej  nizinnym lasem mieszanym pochodzenia pierwotnego i jednym z  nielicznych miejsc na świecie , które nie zmienione oparły się presji człowieka.

Nie można  Puszczy Białowieskiej nazwać Dżunglą Amazońską Europy , bo istnieje między nimi duża różnica powierzchni, klimatu, podejścia kulturowego itd. Za to bardzo ciekawe  jest porównanie puszczy do rafy koralowej. Ale nie z powodu różnorodności form życia z których te ekosystemy słyną. Wręcz przeciwnie, powodem jest śmierć i rozkład – nieodłączny element krajobrazu obu  miejsc. Rafa stworzona z milionów szkieletów obumarłych koralowców i puszcza porastająca cmentarzysko poprzednich pokoleń drzew.

Puszcza to słowo pochodzenia słowiańskiego, używane w języku staropolskim zarówno w znaczeniu starego, dzikiego lasu jak i miejsca opuszczonego, pustego, (zamiennie ze słowem pustynia)! Właśnie to opuszczenie, albo raczej odpuszczenie już w średniowieczu kolonizacji, polowań i wycinki drzew zadecydowało o wyjątkowości tego miejsca, docenianej i kultywowanej w kolejnych wiekach.

 Pierwsze ślady osadnictwa na obszarze Puszczy Białowieskiej mają ponad 4500 lat. Przez kolejne stulecia, ludzie pojawiali się w jej ostępach, żyli  korzystając z gościnności lasu i zdobyczy swoich kultur, a po pewnym czasie odchodzili. Zapuszczali się tu osadnicy z Mazowsza i Litwy, Bałtowie, Tatarzy i Krzyżacy. Przy pomocy prymitywnych narzędzi karczowali las, uprawiali rolę, wypalali rudę darniową i węgiel drzewny.. Co ważne, odkrycia archeologiczne wskazują liczne lokalizacje, ale żadna z osad nie przetrwała do czasów nowożytnych.

W XV wieku obszar puszczy , wówczas wielokrotnie większy od obecnego, został rozdzielony między 3 dwory książęce. Część północna , dzięki włączeniu do swych dóbr przez Króla Władysława Jagiełłę  zachowała się , w niemal niezmienionej formie i dała początek Puszczy Białowieskiej którą znamy dziś. W królewskim lesie  nie można się było osiedlić, wprowadzono zakaz wstępu z bronią lub psem. Zabroniono wycinania drzew i uprawy ziemi. Upolowanie żubra karane było śmiercią.  Za zbieranie owoców runa czy drewna do opału, lokalna ludność musiała płacić. Dobra takie jak miód z barci, drewno, siano zbierane z śródleśnych polan dostępne były dla szlachty i kleru po wykupieniu „prawa wchodów” . Na straży królewskiego lasu stanęła Służba Leśna  zwana „Osoką” .

Kolejni królowie kontynuowali ochronę dziedzictwa, sami jednak nie tylko polowali na potęgę, ale też budowali okazałe siedziby. Niektórzy uważają, że wieża któregoś z myśliwskich dworów zbudowanych przez polskich władców , dała początek nazwie osady, i całej puszczy. Jednak nazwa Białowieża i Białowieska Puszcza musiała istnieć  wcześniej, bo pierwszy raz pojawia się już 1409 roku w opisie polowania Władysław Jagiełły, które trwało 8 dni, a zgromadzone zapasy solonej dziczyzny miały wyżywić armię szykującą się do wojny z Zakonem Krzyżackim.

Władcy dynastyczni i elekcyjni wyjątkowo upodobali sobie białowieskie ostępy. Przyciągała ich  mnogość i różnorodność zwierzyny, która widocznie już w poprzednich stuleciach wyróżniała te lasy spośród połaci pokrywającej większość Rzeczypospolitej. Królowie doceniali swoje dobra, dbali o nie, a  przy tym niektórzy wykazywali się niezwykłą dalekowzrocznością. Jak np. Stefan Batory, który polecił utworzenie zwierzyńca na potrzeby polowań, albo August II Mocny ,z którego inicjatywy zaczęto dokarmiać żubry. W czasach pokoju puszcza dostarczała władcom rozrywki ,  podczas wojen- pożywienia dla królewskiego wojska. Min. podczas Odsieczy Wiedeńskiej armia prowadzona przez Jana III Sobieskiego zajadała się dziczyzną z białowieskich lasów.

Jednak przed pospólstwem „spichlerz” pozostawał zamknięty, „osoka”  pilnowała wchodów. I choć trudno sobie wyobrazić ,jak udawało się zapanować nad tak rozległym terenem, to przez ponad 400 lat służba leśna spełniała swoje zadanie. I póki była obecna, nigdzie na terenie puszczy samowolnie nie powstały żadne osady, nie odważono się karczować lasu i wykorzystywać żyznej ziemi pod uprawy. Pamięć o  organizacji przetrwała w nazwie największego miasta na terenie Puszczy Białowieskiej. Hajnówka- „Wrota Puszczy” i jednocześnie miasto powiatowe , swą nazwą nawiązuje do Heynego Heyne –Niemca w służbie Króla Augusta II Mocnego. Był to strażnik , który w nagrodę za swe zasługi dostał  na własność zamieszkiwane przez siebie uroczysko. Odtąd nazywano je Hajnówką, a w powstałej osadzie utworzono stałą siedzibę stróżów lasu.

Działalność Osoki przerwał rozpad Rzeczypospolitej i rządy Carycy Katarzyny.  To okres podziału i rozdawnictwa puszczańskich gruntów carskim faworytom, czas intensywnej i wielotorowej gospodarki rabunkowej. W  jej wyniku wycięto  ¼ ówczesnej puszczy. Na szczęście kolejni carowie wykazali się już większą świadomością. W 1802 roku przywrócono służbę Osoki a w 1820 roku  wprowadzono zakaz polowań na żubry i wyrębu lasu. Ponadto teren puszczy został włączony do dóbr carskich, co po raz kolejny uchroniło go przed prowadzeniem zwykłej gospodarki leśnej.

 Pod koniec XIX wieku wybudowano w Białowieży niemal baśniowy pałac ,a puszczę wokół próbowano zamienić w ogromny zwierzyniec, przesiedlając do niej dzikich mieszkańców Kaukazu i Syberii . I o ile pałac niestety nie przetrwał, o tyle wprowadzenie obcych gatunków zwierząt do ekosystemu puszczy, leśnicy zauważają do dziś.

I Wojna  Światowa to lata największych zniszczeń w dziejach Białowieży. Niemieccy okupanci wycięli ogromne obszary lasu i przetrzebili zwierzynę, wybudowali wielkie tartaki i doprowadzili kolej by przyspieszyć wywóz drewna. Po ustąpieniu regularnych wojsk, jeszcze przez długie miesiące w lasach pozostawali uzbrojeni maruderzy. Zanim w 1920roku  nowe polskie władze, na dobre objęły rządy, padł ostatni z 700 żubrów , wybito również łosie i niemal wszystkie jelenie.

 W tych okolicznościach powstanie już w następnym roku pierwszego na terenie Puszczy Białowieskiej rezerwatu , wydaje się cudem. Podobno usuwanie zniszczeń powstałych po działaniach wojennych trwało 3 lata .Jednak determinacja przyrodników naukowców wielu specjalizacji opłaciła się .A po objęciu ścisłą ochroną najcenniejszych siedlisk, rozpoczęto również odbudowę populacji żubra.

  W skład rezerwatu weszły tereny, którym od wieków udało się uniknąć ekspansji człowieka. Drzewostany reprezentujące wszystkie typy lasów porastające bogatą w próchnicę ziemię. W suchych borach i świetlistych dąbrowach, grądach ,wilgotnych łęgach  i bagnistych olsach od ponad 12000 lat toczą się naturalne dla nich procesy. Rośliny konkurują między sobą o dostęp do światła, gatunki lepiej przystosowane do warunków środowiska wypierają inne. Nawet najpotężniejsze drzewa w końcu obumierają, toczone przez pasożyty, schną , próchnieją , stają się pożywieniem dla bezkręgowców i miejscem zaopatrzenia w pożywienie dla żywiących się bezkręgowcami ptaków.

Skład gatunkowy który prezentuje Puszcza Białowieska  nie jest w pełni naturalny, ale tak bardzo zbliżony do pierwotnego jak  było to tylko możliwe. Od chwili objęcia lasu ścisłą ochroną, kształtuje go sama natura .Nie ma wycinki , ani nowych nasadzeń, nie usuwa się też martwych drzew. Brak tu sosnowych monokultur,  typowych dla  lasów użytkowanych gospodarczo. W rezerwacie przeważają graby , dęby i świerki. Są to jednocześnie gatunki drzew tworzące  grąd- rodzaj lasu liściastego ,rzadziej mieszanego, którego liczne odmiany pokrywają niemal połowę obszaru puszczy. W zależności od wilgotności i żyzności stanowiska pojawiają się wiekowe lipy i klony  albo wiązy i jesiony. Na  podmokłych terenach puszczy dominuje olcha czarna , która wraz z osiką i brzozą tworzy ,ols- las bagienny.

Brak ludzkiej ingerencji w leśny ekosystem ,a poza obszarem ochrony ścisłej – zachowanie Zabytków Przyrody, pozwoliły na nieskrępowany rozwój gatunkom, które idealnie się w nim czują.  Dzięki temu  wiele drzew na terenie Puszczy Białowieskiej, osiąga olbrzymie rozmiary. Rosną tu rekordziści w swoich gatunkach pod względem wysokości i obwodu: Dąb szypułkowy- 44m, Sosna zwyczajna-45 m, olcha czarna -40 m.45cio metrowy jesion wyniosły jest jednocześnie najwyższym drzewem liściastym zmierzonym w Europie, a  jego obwód to 5m 40 cm! Dębów których obwód wynosi więcej niż 6 metrów, jest ponad 20. To może wydawać się niewiele , ale za to takich które mają w obwodzie ponad 4 jest 1200! .  4 metry obwodu to tyle ,że potrzeba 3 ludzi, by go objąć, a takie pnie ma również wiele świerków, jesionów i lip, z których najpotężniejsze dochodzą do prawie 6-ciu metrów w obwodzie  i 37 m wysokości! To jest wysokość 10-cio piętrowego budynku! I co najważniejsze to są zdrowe drzewa, które nadal rosną.

Ale to nie rozmiar poszczególnych drzew jest miarą wartości Rezerwatu. Wybujałość roślin , którym odpowiadają warunki siedliskowe to tylko skutek uboczny zaniechania przez człowieka swojej działalności . Największą wartością  i celem ochrony Puszczy Białowieskiej jest jej bioróżnorodność. Zbiorowiska roślinne powstały i rozwijają się w sposób naturalny, dlatego przetrwały w nich organizmy  nie występujące gdzie indziej lub skrajnie rzadkie.  Zauważalnie zyskały gatunki , których życie związane jest z rozkładem martwego drewna. W świecie roślin to mchy, porosty i grzyby . A w świecie zwierząt w pierwszej kolejności bezkręgowce(których naliczono 8000 gatunków), zwłaszcza chrząszcze .Cykle rozwojowe niektórych, z nich trwają kilka lat i są ściśle uzależnione od  dostępności drewna określonego gatunku, pochodzącego z drzew żywych lub martwych, stojących lub powalonych w odpowiednim wieku,  kondycji  albo stopniu rozkładu . Przykładem może być Żerdzianka Urussowa lub Pachnica Dębowa.

Obfitość pożywienia dla bezkręgowców, znajdujących się na dole łańcucha pokarmowego jest oczywiście bardzo korzystna dla zwierząt znajdujących się wyżej . Pewna Baza pokarmowa zachęca do życia w tym miejscu 120 z ok. 200 gatunków  ptaków lęgowych obserwowanych w Polsce, w tym orlika grubodziobego, puchacza, sóweczkę i wszystkie rodzaje dzięciołów. Spotkać tu można  prawdopodobnie wszystkie ssaki leśne klimatu umiarkowanego, w tym niezwykle rzadkie rysie i  flagowe żubry, dla których Puszcza Białowieska była ostatnią ostoją , i z której wywodzi się cała żyjąca obecnie w różnych miejscach Europy populacja tego gatunku.

Białowieski Park Narodowy został wpisany na Listę Światowego Dziedzictwa UNESCO w 1979 roku.

Dzisiejsza Puszcza Białowieska, to kompleks leśny o obszarze 150 tys. ha położony po obydwu stronach granicy Polski i Białorusi. Część zachodnia, znajdująca się w Polsce, zajmuje 62,5 tys. ha; z czego 10,5 tyś. obejmuje Park Narodowy. Część wschodnia, znajdująca się na Białorusi, zajmuje 87,5 tyś. ha.

Szczęśliwy bieg historii, ochrona Puszczy jako terenu polowań królewskich, a potem również carskich, sprawił, że podlegając  specjalnej ochronie, i nie podzieliła losu  lasów mieszanych Niżu Środkowoeuropejskiego.  Warto zdać sobie sprawę z faktu ,że jedno z niewielu miejsc na świecie któremu udało się ukryć przed cywilizacją znajduje się w Polsce.